Steeds meer mensen hebben behoefte aan gezonde voeding en zijn kritisch op wat er in de supermarkten wordt aangeboden. Dit is niet verwonderlijk omdat er een duidelijk verschil is tussen verse groente, fruit en kruiden direct vanaf het land en de voeding die wordt aangeboden in de meeste winkels.
De voordelen van verse producten die vanaf een bekende plek komen zijn:
- Dat de groenten zeker vers zijn en vol vitaminen;
- Men kan weten dat de grond waar de groenten groeien gezond is en vol mineralen zit;
- Er invloed is op het niet gebruiken van giftige pesticiden die in de groenten terecht komen.
Groentetuin Landgoed Ulvenhart, Ulvenhout (Bron: Plancompagnons)
Onder andere hierom zijn steeds meer eigen groente- en kruidentuinen, voedselbossen en boomgaarden aangelegd. Soms gebeurd dit in eigen tuin. Met de verdichting van het stedelijk gebied ontstaat er steeds meer behoefte aan volkstuincomplexen, huisjesterreinen met groentetuinen, gemeenschappelijke kruidentuinen, plukroutes door de openbare ruimte, boomgaarden en parken en groenzones in combinatie met groente- en fruittuinen.
Naast het voordeel van gezonde voeding ontstaat er meer sociaal contact en kennis over het kweken en gebruiken van groente, kruiden en fruit. De lichamelijke inspanning en de geestelijke ontspanning van het kweken van groente, kruiden en fruit zijn hierin eveneens belangrijke voordelen.
Naast de professionele bedrijven die zich bezighouden met het kweken van groente, fruit en kruiden zijn er ook particuliere initiatieven of initiatieven georganiseerd door gemeenten of verenigingen die zich bezig houden met het kweken van deze etenswaren. Hierbij kun je denken aan:
- Volkstuinen
- Stadslandbouw
- Voedselbossen
- Plukroutes
- Boomgaarden, kruiden- of groentetuinen bij boerderijen, landgoederen of kloosters
- Boomgaarden op campings of openbare ruimte
- Kruidentuinen in begijnhoven
- Kruiden- en groentetuinen bij restaurants
- Privétuinen
Villa Augustus, een restaurant in een groentetuin te Dordrecht (Bron: Editio)
Halverwege de 19de eeuw, met het opkomen van de arbeidersklasse, was er in Nederland behoefte aan volkstuincomplexen. Deze werden vooral gebruikt voor het zelf kweken van eetbare gewassen. Dit verschijnsel was in de gehele westerse wereld aan de orde. Pas in de jaren ’50 van de vorige eeuw werden de groentetuinen deels omgevormd naar sier- of verblijfstuinen.
In de begin jaren dienen de volkstuinen puur als voedselvoorziening. Later is dit omgedraaid naar hobby en behoefte aan gezonde voeding.
Volkstuinen met groente, fruit en kruiden
Luchtfoto Volkstuinencomplex Huizen (Bron: GoogleMaps)
In de tachtigerjaren van de vorige eeuw ben ik betrokken geweest bij het ontwerp van het volkstuinencomplex ‘In den boomgaard’ te Huizen. Dit is een volkstuinencomplex beheerd door een vereniging. Hier mogen geen bouwwerken in de tuinen geplaatst worden. De opzet is een strak gridpatroon waarbij duidelijke hoofdlijnen van paden en afwateringssloten de structuur bepalen. Een verenigingsgebouw bij de ingang van het terrein dient als ontmoetingsruimte.
Stadslandbouw
Stadslandbouw is het telen, oogsten en afzetten van voedsel in of in de nabijheid van een stad. Onder stadslandbouw valt ook veeteelt en de kweek van vissen voor consumptie. In tegenstelling tot de volkstuin is in de stadslandbouw het verband met een individueel perceel losgelaten. Zo kan men door middel van moestuinbakken en kweektafels verse groenten, fruit en kruiden kweken op daken, terrassen en balkons in de stad of wordt door middel van verticaal tuinieren verse gewassen gekweekt op kleine ruimtes en langs muren.
Voorbeeld stadslandbouw (Bron: Openbareruimte.nu)
Stadslandbouw maakt als geheel onderdeel uit van het streven naar verduurzaming. Daarom wordt het gebruik van duurzame productiemethoden vaak als een basisvoorwaarde gezien om een vorm van landbouw te benoemen als stadslandbouw. Stadslandbouw wil een bijdrage leveren aan de voedselopgave die onder druk staat door een veranderend klimaat en een voortdurend groeiende wereldbevolking. Vooral in grote steden manifesteert deze opgave zich onmiskenbaar. Daarnaast levert stadslandbouw ook verse seizoensgebonden producten op en voegt daarmee een belangrijke kwaliteit toe aan ons dagelijks voedsel.
Stadslandbouw heeft ook een sociaal culturele dimensie; in het hele proces doen zich kansen voor om consumenten te betrekken bij de productie van voedsel. Dat kan recreatief maar ook educatief, als werkgelegenheid of als zelfstandig ondernemer enz. Door een brede definitie te hanteren vallen ook stadstuintjes, balkontuintjes en de kweek in potjes op de vensterbank onder stadslandbouw.
Voedselbossen
Een voedselbos is een vorm van agroforestry (boslandbouw). Agroforestry omvat alle landgebruikssystemen die bestaan uit een combinatie van houtige gewassen en voedselgewassen. Een voedselbos is in zijn ideale vorm een afspiegeling van een natuurlijk bos en bestaat uit een menging van meerjarige gewassen die verschillende soorten van niet-hout bosproducten opleveren. Een dergelijk teeltsysteem omvat behalve de kruinlaag van hoge bomen ook diverse andere vegetatielagen, respectievelijk lage bomen, struiken, kruiden, bodembedekkers en/of klimplanten. Een voedselbos is gebaseerd op het ecologische principe van synergie. De verschillende vegetatielagen maken een gecombineerde productie van lichtminnende gewassen en (half)schaduwminnende gewassen mogelijk, evenals symbiotische relaties tussen gewassen met verschillende groeivormen; ook zorgen zij voor een rijk bosbodemleven.
De diversiteit aan gewassen maakt een gecombineerde productie mogelijk van diverse voedselproducten, zoals vruchten, zaden, bladeren, stengels, knollen en wortels. Als gevolg van de genoemde karakteristieken vormt een voedselbos een veerkrachtig agro-ecosysteem. Voor het onderhoud zijn daardoor weinig tot geen externe productiemiddelen zoals kunstmest of pesticiden nodig. Ook wordt door de combinatie van verschillende hoogtes het oppervlak maximaal benut en zorgt de combinatie van gewassen voor een regelmatige opbrengst.
In de 21e eeuw zijn voedselbossen gegroeid in populariteit. Als gevolg daarvan zijn ook meer eenvoudige vormen van voedselbossen in zwang geraakt. Een bostuin met eetbare producten is gebaseerd op hetzelfde ecologische principe als een voedselbos, maar is meestal eenvoudiger van structuur en samenstelling. Een plukbos is een gemengd bos waarin het aandeel aan fruit- en notenbomen is verhoogd voor gebruik door bewoners uit de omgeving en/of recreanten. De verschillen tussen een voedselbos, bostuin en plukbos zijn gradueel en de termen worden soms door elkaar gebruikt.
Ontwerp deel van de Plukroute Princenhage met voedselbos (Bron: Plancompagnons)
Plukroutes
Plukroutes zijn routes door de openbare ruimte waarlangs fruitbomen, bessenstruiken en ander eetbare beplanting of mooie bloemen worden aangeplant door vrijwilligers. Vaak gebeurt dit in overleg en samen met een gemeente die de openbare ruimte beheert. De door de vrijwilligers aangeplante beplanting wordt ook door hen onderhouden. De bedoeling hiervan is:
- Bewustwording van het belang en de schoonheid van de natuur;
- Het vergroten van de biodiversiteit;
- Het realiseren van een klimaatbestendige en gezonde leefomgeving.
Er zijn verschillende organisaties die zich bezig houden met het promoten van plukroutes. Plukroute.nl is zo’n organisatie die dit promoot.
Sinds 2018 begeleiden wij, namens de gemeente Breda, de Plukroute Princenhage. Hierbij komen zij met initiatieven die qua vormgeving en beheer en onderhoud door Plancompagnons worden uitgewerkt. In dit verband zijn er (delen van) parken en plantvakken langs een route aangepakt. Hierbij zijn boomgaarden, een voedselbos, een vlindertuin, bloemen- en bessentuinen ontworpen. De ontwerpen zijn aangelegd door de vrijwilligers. Bij grote werken is de gemeente Breda ingeschakeld.
Op hun website geven zij aan wat de plukroute te bieden heeft waarbij dieper wordt ingegaan op het gebruik en bereidingswijze van de bloemen, kruiden en fruit.
Boomgaarden, kruid- en groentetuinen bij kloosters, begijnhoven, landgoederen, boerderijen en restaurants
Van oudsher maken boomgaarden, kruiden- en moestuinen onderdeel uit van kloosters, begijnhoven, landgoederen en boerderijen om de bewoners va deze complexen te voorzien van voedingsgewassen.
Begijnhof met kruidentuin, Breda (Bron: Tripadvisor)
Vooral bij kloosters zijn ook medicinale kruiden aangeplant.
In eerste instantie zijn dit soort elementen eenvoudig en functioneel ingericht. Bij grotere en rijkere gemeenschappen is extra aandacht besteed aan de inrichting van de voedselvoorzieningstuinen. Dit uitte zich in onderdelen zoals verhoogde plantbedden, kassen, tuinmuren (soms als slingermuur) en bloemperken puur voor de schoonheid. Ook de vormgeving van de tuinen kreeg aandacht door een bepaalde padenstructuur of de ruimtelijke indeling.
In diverse ontwerpen van landgoederen en boerderijtuinen maken we als tuin- en landschapsarchitecten graag gebruik van dit soort elementen bij de (her)inrichting hiervan. Voorbeelden hiervan waaraan ik heb meegewerkt zijn: Landgoed Zoudtland (Princenhage), Landgoed Bergsche Heide (Bergen op Zoom), Tuin Hoeve Griftpark (= Jachthuis landgoed Geerestein, Woudenberg), landgoed de Loonderhoeve (Waalre).
De laatste jaren zijn er op verschillende plekken door Nederland restaurants waarbij boomgaarden, groente- en kruidentuinen zijn ontwikkeld. De bezoekers van het restaurant zien waar hun voedsel vandaan komt. Vaak biedt de buitenruimte de mogelijkheid om te verpozen. Voorbeelden hiervan zijn Warmoezerij Wolfslaar (Breda), Stadsjochies (Utrecht) en Villa Augustus (Dordrecht).
Boomgaard bij boerderij (Bron: Krommerijnlandschap)
Het vertrekken vanuit de stad naar een landelijke omgeving heeft door de eeuwen plaatsgevonden. De laatste jaren is het weer enorm toegenomen. De tuinen, vaak bij boerderijen, worden aangepast aan het nieuwe gebruik. Echter de belangstelling voor boomgaarden, groente en kruidtuinen blijft bestaan. Daarnaast is er aandacht voor een landschappelijke beplanting om de woonplek in het landschap in te passen. Biodiversiteit speelt hierin eveneens een rol.
Als bureau zijn we bij het ontwerp van diverse boerderij- en landelijke tuinen betrokken. Naast het leveren van verse groente, kruiden en fruit gaat het bij de gebruikers voor een belangrijk deel om het gevoel van leven op het platteland.
Conclusie
Er is altijd belangstelling geweest voor het kweken van groente, kruiden en fruit. Dit met name omdat het van levensbelang is. Door het wonen van de meeste mensen in een stedelijke omgeving en de industrialisatie van de landbouw is er een periode geweest waarbij er minder aandacht was voor het kweken van eigen producten. De laatste jaren is er weer volop aandacht voor het wonen in het landelijk gebied met alle geneugten die daarbij horen.